Lekcja WOP klasa 4B
Temat: Rzeczpospolita szlachecka. Pierwsze wolne elekcje.
Francuz podróżujący po Polsce w XVI wieku tak pisał o stosunku Polaków do króla:
Elekcja Henryka Walezego
Podkreślić należy posłuszeństwo i wierność Polaków wobec prawnie obranych królów. Chociaż przysługuje im prawo wyboru króla, to zawsze dotychczas wybierali synów królów panujących. Nie wydaje mi się, żeby wśród innych narodów można było spotkać się z podobnym przykładem. Rząd państwa polskiego jest czymś w rodzaju republiki, w której królowie nie mogą obalić tego, co raz zgodnie przez sejm zostało uchwalone. Jednakże nawet jeżeli król polski źle rządzi, to w ciągu ostatnich pięciu wieków nie zaszedł wypadek, jak to ma miejsce w innych krajach, buntu przeciwko królowi, poza jednym wyjątkiem. Co więcej, chociaż mieli sposobność zemsty na całym rodzie wypędzonego króla, to nie tylko tego nie zrobili, ale nawet wybrali brata tego, którego wypędzili. Gdy król Ludwik Węgierski, który pochodził z domu andegaweńskiego, zmarł bez męskiego potomka, Polacy po jego śmierci, chociaż mieli możność wyboru kogo innego, wzięli sobie za króla córkę wspomnianego Ludwika Jadwigę, która następnie poślubiła Jagiełłę, wielkiego księcia litewskiego. Uznawali więc prawo wielkości i autorytetu i nigdy go nie nadużyli. Przeciwnie, słuchali swych królów za życia, szanowali ich i czcili po śmierci. Nie ma chyba drugiego narodu na świecie, który by tak niezłomnie i w ciągu tak długiego czasu trwał w miłości i przywiązaniu do dynastii tych, którzy sprawowali nad nim rządy.
Szlachta wybiera króla
W 1572 roku umarł bezpotomnie król Zygmunt August. Był on ostatnim przedstawicielem dynastii Jagiellonów na polskim tronie. Król nie pozostawił dziedzica, ani nie wskazał następcy, dlatego szlachta musiała zdecydować, kto ma zostać nowym królem. Na zwołanym zaraz po śmierci króla sejmie szlachta z Polski i Litwy podjęła decyzję, że sama wybierze nowego monarchę. Postanowiono, że każdy szlachcic ma prawo oddać głos na swojego kandydata pod warunkiem, że osobiście przybędzie na elekcję, czyli wybory. Taki sposób wyboru króla nazwano wolną elekcją. Wszystkie elekcje przeprowadzano na polu elekcyjnym niedaleko Warszawy. Wolna elekcja była jednym z najważniejszych praw szlacheckich.
Ciekawostka
W Rzeczypospolitej mieszkało kilkaset tysięcy szlachty. Jednak na elekcję przyjeżdżało jej najczęściej, od kilku do kilkunastu tysięcy. Dla wielu szlachciców kilkutygodniowy wyjazd był zbyt dużym wydatkiem, dlatego woleli zostać w domu. Przyjeżdżała szlachta bardzo bogata lub ta, która mieszkała niedaleko Warszawy.
Pole elekcyjne
Króla szlachta wybierała na specjalnie wyznaczonym do tego polu niedaleko Warszawy. Pole to otoczone zostało wałem ziemnym, a wejścia na nie strzegły straże. Pilnowały one, aby nikt nie wchodził z bronią palną. Wewnątrz pola, wzdłuż wałów, szlachta ustawiała się w odpowiednim porządku – każde województwo miało swoje wyznaczone miejsce. W osobnej części pola budowano specjalne drewniane pomieszczenie – szopę senatorską. Obradowali w niej senatorowie, którzy słuchali przemówień i propozycji posłów reprezentujących kandydatów do tronu Rzeczypospolitej (kandydaci nie przyjeżdżali osobiście). Po wysłuchaniu wszystkich posłów prymas, w asyście innych senatorów, obchodził całe pole. Pytał o zdanie szlachtę z poszczególnych województw i spisywał liczbę głosów oddanych na każdego kandydata. Na koniec prymas, jako najważniejszy senator, ogłaszał, który kandydat uzyskał najwięcej głosów i został wybrany na króla.
Elekcja 1764. Bernardo
Bellotto, Elekcja 1764.Pierwsza wolna elekcja
O tron Rzeczypospolitej ubiegało się wielu władców z innych krajów. Przysłali oni do Warszawy swoich przedstawicieli, którzy starali się zdobyć poparcie i głosy szlachty dla swoich kandydatów. Po wielu burzliwych dyskusjach w 1573 roku szlachta zebrana na polu elekcyjnym wybrała na króla kandydata z Francji (brata króla francuskiego Karola IX) księcia Henryka Walezego, po którego udało się do Paryża polskie poselstwo.
Artykuły henrykowskie
Król we Francji miał większą władzę niż król w Rzeczypospolitej, którego ograniczały przywileje szlacheckie. Dlatego część szlachty uważała, że należy zobowiązać nowo wybranego króla do przestrzegania polskiego prawa i przywilejów szlacheckich. W tym celu spisano specjalny dokument. Zawierał on najważniejsze prawa i przywileje obowiązujące w Rzeczypospolitej, których dotrzymania musiał zaprzysiąc przed koronacją każdy elekcyjny władca. Znalazł się tam również punkt, według którego szlachta mogła wypowiedzieć królowi posłuszeństwo, jeśli ten będzie łamał prawo. Zbiór ten nazwano Artykułami henrykowskimi, od imienia pierwszego władcy elekcyjnego.
Ucieczka Henryka Walezego
Na początku 1574 roku Henryk Walezy przybył do Krakowa, gdzie został koronowany. Jednak kilka miesięcy później dowiedział się o śmierci swojego brata, króla Francji Karola IX. Postanowił wówczas, w tajemnicy przed Polakami, opuścić Kraków i wrócić do Francji, gdzie odziedziczył tron po zmarłym bracie i został królem. O jego planach wiedziało tylko kilku zaufanych towarzyszy. Henryk wraz z nimi wymknął się w nocy z zamku na Wawelu i ruszył w kierunku granicy. W momencie, kiedy ją przekraczał, dogonił go pościg urządzony przez polskich senatorów. Prosili oni króla, aby nie wyjeżdżał z kraju i nie opuszczał swoich poddanych. Ten obiecał jedynie, że wróci, gdy tylko załatwi wszystkie sprawy we Francji. Jak się miało okazać, do Polski nie wrócił już nigdy.
Stefan Batory – kolejny król elekcyjny
Po ucieczce Henryka do Francji szlachta miała nadzieję, że powróci on do Rzeczypospolitej. Po ponad roku oczekiwania zdecydowano jednak przeprowadzić drugą elekcję. Szlachta okrzyknęła królem Polski Annę Jagiellonkę, siostrę króla Zygmunta Augusta. Jednocześnie wysłano poselstwo na Węgry do księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego, ofiarowując mu koronę Rzeczypospolitej pod warunkiem poślubienia Anny Jagiellonki. Batory szybko zdecydował się na ślub, mimo że Anna miała już 53 lata i była od niego o dziesięć lat starsza. Na początku 1576 roku Batory przybył do Krakowa na koronację.
Wolna elekcja groźna dla państwa?
Wprawdzie wolna elekcja miała dać szlachcie możliwość wyboru na króla najlepszego kandydata, okazało się jednak, że niosła z sobą wiele niebezpieczeństw. Okres bezkrólewia był groźny dla państwa, ponieważ brak władcy mogli wykorzystać sąsiedzi, rozpoczynając w tym czasie wojnę. Ale niebezpieczny mógł być również sam wybór nowego króla. Zdarzało się w późniejszych latach, że szlachta wybierała kilku kandydatów, co prowadziło do wojen domowych. Władzę zdobywał wówczas najsilniejszy z kandydatów.
Praca domowa
Ćwiczenie 6
Wskaż dobre i złe strony wolnej elekcji oraz władzy dziedzicznej.
Wolna elekcja – złe strony
Wolna elekcja – dobre strony
Władza dziedziczna króla – złe strony
Władza dziedziczna króla – dobre strony
Królem może zostać osoba nieodpowiednia tylko dlatego, że jest najstarszym synem.
Groźba podwójnej elekcji i wybuchu wojny domowej.
Wybór najlepszego kandydata.
Zagrożenie kraju w czasie bezkrólewia.
Jasne zasady dziedziczenia tronu.
Większy wpływ społeczeństwa na władzę.
Brak wpływu obywateli na wybór władcy.
Brak okresu bezkrólewia.
Temat: Rzeczpospolita i Szwecja w XVI wieku. Potop szwedzki.
Obejrzyj film pod ponizszym linkiem
https://www.facebook.com/watch/?v=290964902123643
https://www.youtube.com/watch?v=QG30Y7i9tfI
Na początku XVI wieku Polska i Szwecja nie miały wspólnej granicy, dlatego ich kontakty nie były zbyt intensywne. Jednak gdy w drugiej połowie XVI wieku nad Bałtykiem wybuchła wojna o bogatą krainę zwaną Inflantami (dzisiejszą Łotwę i Estonię), Polska i Litwa zaczęły zwracać coraz większą uwagę na Szwecję. Ostatniego polskiego króla z dynastii Jagiellonów, Zygmunta Augusta, i króla szwedzkiego połączył wówczas wspólny cel. Obaj obawiali się wzmocnienia Księstwa Moskiewskiego, które próbowało zdobyć dostęp do Morza Bałtyckiego i zająć Inflanty. Ostatecznie wojna o tę prowincję zakończyła się porażką cara moskiewskiego Iwana Groźnego. Północną część Inflant (Estonię) zajęli Szwedzi. Część południową przejęła Rzeczpospolita. Oba kraje uzyskały wówczas granicę lądową. Efektem współdziałania Szwecji i Rzeczypospolitej było zawarte wówczas małżeństwo królewicza szwedzkiego Jana Wazy z Katarzyną Jagiellonką, córką króla polskiego Zygmunta Starego.
Zygmunt III Waza królem Rzeczypospolitej
W 1587 roku, po śmierci Stefana Batorego, podczas trzeciej wolnej elekcji królem obrano królewicza szwedzkiego Zygmunta III z dynastii Wazów. Dla szlachty ważne było pokrewieństwo młodego króla z Jagiellonami. Matka Zygmunta III była siostrą Zygmunta Augusta. Wybór szwedzkiego królewicza miał na celu zacieśnienie związków między Polską, Litwą i Szwecją. Po śmierci ojca, przebywający na stałe w Krakowie, Zygmunt udał się na krótko do swojej ojczyzny i koronował na króla Szwecji. Jednak nie był on popularny wśród szwedzkich poddanych. Po powrocie Zygmunta do Polski w Szwecji w jego imieniu rządził królewski stryj książę Karol. Wkrótce okazało się, że książę ma ochotę zdobyć tron dla siebie. W 1599 roku sejm szwedzki zdetronizował (pozbawił tronu) Zygmunta III, a nowym królem został Karol IX.
W Warszawie król zamieszkał w dawnej siedzibie książąt mazowieckich, którą na jego rozkaz przebudowano. Zamek Królewski był nie tylko siedzibą władców, ale odbywały się tu też obrady sejmów. Miasto rozrastało się i piękniało. Mieszkał tu król, odbywały się sejmy i wolne elekcje.
Wazowie na polskim tronie
Zygmunt III nie pogodził się nigdy z utratą szwedzkiej korony. On, jak i jego dwaj synowie Władysław IV i Jan Kazimierz, rządzili Rzecząpospolitą w latach 1587‑1668. Przez cały czas swego panowania starali się odzyskać szwedzki tron. Uważali się za prawowitych królów Szwecji. Szwedzi jednak nie chcieli powrotu polskich Wazów, dlatego między Rzecząpospolitą a Szwecją wybuchały konflikty. Szczególnie ważny dla obu państw był spór o kontrolę nad portami bałtyckimi. Odbywający się w nich handel pozwalał na czerpanie ogromnych zysków. Zyski te mogło zagarnąć państwo, które miało przewagę na Morzu Bałtyckim.
Zygmunt III Waza
1566–1632
Król szwedzki, polski, wielki książę litewski. Syn Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki. W Szwecji został zdetronizowany i pozbawiony władzy na rzecz swego stryja Karola IX. Zygmunt nigdy nie uznał tego aktu i do końca życia używał tytułu króla szwedzkiego, który przejęli jego synowie. Był najdłużej panującym w Polsce władcą elekcyjnym (1587–1632).
Władysław IV Waza
1595–1648
Najstarszy syn Zygmunta III Wazy, wybrany na tron polski po śmierci swego ojca w 1632 roku. Na okres jego panowania przypadły (jeśli nie liczyć krótkiej wojny z Moskwą w latach 1632–1634) długie lata pokoju, dlatego jego rządy były wspominane później przez szlachtę jako bardzo szczęśliwe. Król dbał o rozwój kultury i sztuki. Był zakochany w muzyce, miał wspaniały zespół operowy. Zmarł w 1648 roku. Jego jedyny syn zmarł jeszcze jako dziecko.
Na początku XVII wieku wojnę w Inflantach rozpoczęli Szwedzi. Karol IX próbował zdobyć największe miasto Inflant – Rygę. Został jednak pokonany przez wojska Rzeczypospolitej, dowodzone przez znakomitego litewskiego wodza Jana Karola Chodkiewicza w bitwie pod Kircholmem w 1605 roku. Było to jedno z najwspanialszych zwycięstw wojsk Rzeczypospolitej w dziejach. Hetman Chodkiewicz miał do dyspozycji zaledwie 3600 żołnierzy, gdy siły szwedzkie, dowodzone przez Karola IX, liczyły około 11 tysięcy ludzi. Straty szwedzkie były ogromne, dochodziły do 9 tysięcy zabitych. Sam król szwedzki miał i tak wiele szczęścia, ponieważ uniknął niewoli. Na zwycięstwo złożyły się zdolności litewskiego dowódcy i znakomite wyszkolenie armii, jaką miała Rzeczpospolita.
Potop szwedzki
Do największej wojny doszło w latach 1655–1660. Wówczas Szwedzi najechali -”zalali wojskami” - Rzeczpospolitą. Najazd ten znany jest w historii pod nazwą potopu szwedzkiego. Ówczesny władca Szwecji Karol X Gustaw chciał zmusić Jana Kazimierza do zrzeczenia się tytułu króla szwedzkiego.
Potężne armie szwedzkie w 1655 roku wkroczyły do osłabionej wieloletnimi wojnami (z Kozakami, Tatarami i Moskwą) Rzeczypospolitej. Szlachta, zniechęcona do Jana Kazimierza i jego rządów, początkowo masowo poddawała się Szwedom. W ten sposób Szwedzi zajęli prawie cały obszar Rzeczypospolitej. Osamotniony Jan Kazimierz musiał uciekać z kraju na Śląsk.
Obrona klasztoru na Jasnej Górze
Przełomowy momentem okazała się próba zdobycia przez Szwedów klasztoru na Jasnej Górze koło Częstochowy (listopad‑grudzień 1655 roku). Było to bardzo ważne miejsce dla Polaków i cel pielgrzymek do przechowywanego tam wizerunku Matki Boskiej. Odwagą wykazał się ojciec Augustyn Kordecki, który przez sześć tygodni kierował obroną klasztoru. Ostatecznie Szwedzi klasztoru nie zdobyli.
Jasna Góra była nie tylko klasztorem, ale i nowoczesną twierdzą, jedną z najważniejszych na granicy Polski i Śląska. Zbudowana była według najnowocześniejszych założeń obronnych. Posiadała na rogach cztery bastiony, na których umieszczono silną artylerię. Fortecy pilnowała silna załoga, wzmocniona okoliczną szlachtą i mieszczanami. Zdobycie takiej twierdzy było bardzo trudne i wymagało długiego oblężenia.
Oblężenie Jasnej Góry nie miało znaczenia dla losów wojny, jednak wywołało oburzenie w społeczeństwie polskim. Dodatkowo rabunki wojsk szwedzkich sprawiły, że szlachta szybko zrozumiała swój błąd. Jan Kazimierz wrócił do kraju, a cała ludność Rzeczypospolitej – ze Stefanem Czarnieckim na czele – porwała się do walki z najeźdźcami. Walki trwały kilka lat, ale w końcu Szwedzi zostali zmuszeni do opuszczenia ziem polskich i litewskich. W 1660 roku podpisano pokój w Oliwie. Inflanty przypadły Szwedom, a Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego, ale mógł do końca życia tytułować się królem szwedzkim. Szwecja obiecała dotrzymać wolności handlu na Bałtyku. Pokój ten ostatecznie zakończył wojny między Rzecząpospolitą a Szwedami.
Portret Stefana Czarnieckiego z XVII wieku. Wojsko polskie było znacznie gorzej uzbrojone niż szwedzka armia, dlatego nie miało dużych szans w bezpośrednim starciu. Czarniecki zdecydował się na tzw. wojnę szarpaną, czyli atakowanie małych oddziałów wroga z zaskoczenia.
Skutki potopu
Skutki kilkuletniej wojny ze Szwecją były dla Rzeczypospolitej bardzo dotkliwe. Szwedzi rabowali wszystko, co tylko zdołali przetransportować do swojego kraju: meble, stroje, kosztowności, broń, obrazy. Rabowano i niszczono miasta, rezydencje magnackie, dwory, folwarki i wsie. Głód i choroby przyczyniły się do spadku liczby ludności. Rzeczpospolita długie lata podnosiła się ze zniszczeń.
Ciekawostka
Szwedzi zrabowane dobra transportowali rzekami. Część przewożonych skarbów wpadała do wody. Ostatnio w Warszawie, kiedy opadła woda w Wiśle, ukazały się rzeźby zrabowane przez Szwedów.
Praca domowa
1. Napisz o przyczynach wojen Rzeczypospolitej ze Szwecją w XVII wieku.