06.06. 1/2 LO, Temat:Zabóstwiło się cudacznie... Poetyckie ( i nie tylko) sposoby wzbogacania leksyki

Zabóstwiło się cudacznie... 

Poetyckie ( i nie tylko) sposoby wzbogacania leksyki

Język, który jako system składa się z reguł gramatycznych oraz zasobu słownikowego, jest elastyczny, podlega ciągłym zmianom, co obserwowaliśmy już, czytając najdawniejsze zabytki polskiej literatury.

Zwracaliśmy wówczas uwagę, że niektóre wyrazy przestają z czasem występować w podsystemie leksykalnym języka. Stają się archaizmami- nieużywane współcześnie znajdujemy w dawnych tekstach lub rozpoznajemy w nowszych - już tylko jako sygnał dawności wypowiedzi.

Niektóre słowa wypadają z języka , bo przestają istnieć ich desygnaty w realnym świecie ( np. radło, świreń, hajduk). Inne są zastępowane przez nowsze, bardziej funkcjonalne w użyciu ( np. lepiej określające znaczenie, ekonomiczniejsze). 

Jeszcze inne muszą powstać, bo zmienia się rzeczywistość. Te wszystkie nowe słowa nazywamy neologizmami, a użycie istniejących wyrazów w nowych znaczeniach - neosemantyzmami. 

W jaki sposób mogą powstawać neologizmy - zasady ich tworzenia:

1. Wykorzystanie możliwości słowotwórczych języka - zgodnie z określonymi w podsystemie gramatycznym regułami tworzenia nowych słów; w polszczyźnie jest to możliwe poprzez:

* dodawanie formantów słowotwórczych do istniejącego słowa ( staje się ono w ten sposób wyrazem podstawowym, od którego tworzony jest nowy wyraz); formanty te można dodawać  przed podstawą słowotwórczą - są to tzw. p r z e d r o s t k i - albo po tej podstawie ( p r z y r o s t k i), np. u-miłować; miłoś-nik; wyrazy pochodzące od podobnych podstaw  słowotwórczych tworzą tzw. rodzinę wyrazów, posiadającą wspólny rdzeń ( np. dla wyrazów : umiłować, miłośnik, miły jest nim cząstka -mił-);

* łączenie słów istniejących w systemie : możliwe są tu z ł o ż e n i a - połączone formantem występującym w środku nowego wyrazu, np. czarnoskrzydły, łamigłówka, z r o s t y - wyrazy połączone bez takiego formantu, np. wiarygodny, Białystok; i   k o n t a m i n a c j e - - inaczej skrzyżowania, łączące dwa wyrazy, z których co najmniej jeden jest niepełny - np. gimbus;

* odcinanie cząstek wyrazów, np. dźwig

2. Zapożyczanie wyrazów z innych języków, np. komputer

3. Nadawanie funkcjonującym wyrazom nowych znaczeń ( neosemantyzacja) np. dysk ( jako część komputera).

Ćwiczenia.

1. Podaj po 5 przykładów słów zbudowanych z użyciem przedrostka i przyrostka.

2. Wśród podanych niżej słów wskaż takie, które powstały wskutek odcięcia części wyrazu:

    schyłek, zmierzch, czołg, kryzys, wróg, kara, byt, miły, godność, los, dobro.  

3. Do podanych wyrazów dopisz przykłady, dla których będą one wyrazami podstawowymi.

4. Korzystając z podanych wyżej wyrazów, stwórz za pomocą formantu słowotwórczego jeden neologizm.

Na przykładzie poezji Bolesława Leśmiana przyjrzyjmy się, w jaki sposób tworzenie nowych wyrazów służy refleksji metafizycznej oraz jak artysta buduje nowe słowa.

Bolesław Leśmian  Ballada bezludna ( wiersz)

Polecenia do tekstu

1. Wypisz z wiersza neologizmy.Opisz budowę słowotwórczą dwu wybranych.

2. Wskaż neosemantyzmy; zwróć uwagę na czasowniki, które zyskały nowe znaczenia wskutek dodania do nich zaimka zwrotnego   s i ę.