Lekcja WOP klasa 5B 20/03/2021

Temat: Ukształtowanie powierzchni Polski.

Ukształtowanie powierzchni Ziemi jest efektem działania różnorodnych procesów geologicznych. Wyróżnia się trzy jego główne formy: góry, wyżyny i niziny. W Polsce występują wszystkie te formy, choć zdecydowanie najwięcej jest nizin.

1. Procesy geologiczne a ukształtowanie terenu

Gdyby na powierzchnię Ziemi nie wpływały geologiczne procesy wewnętrzne, to wszystkie warstwy skalne byłyby ułożone poziomo – od najstarszych (usytuowanych głębiej) po najmłodsze. Siły wewnętrzne poprzesuwały jednak skały, powodując zmiany w ich układzie. Powstały m.in. fałdy i uskoki. Na południu mamy więc Karpaty będące górami fałdowymi. Natomiast na południowym zachodzie Sudety – niegdyś góry fałdowe, które w orogenezie alpejskiej zostały wydźwignięte i poprzesuwane wzdłuż uskoków, przekształcając się w góry zrębowe.

Procesy zewnętrzne modelują powierzchnię Ziemi poprzez działalność z jednej strony niszczącą (erozja), a z drugiej budującą (akumulacja). Przykłady erozji najłatwiej spotkać w górach, gdzie można zobaczyć m.in. wielkie doliny wyżłobione przez rzeki lub lodowce. Z kolei formy akumulacyjne pokrywają niemal cały obszar Niżu Polskiego. Tereny te obecnie są płaskie lub lekko pofałdowane, ale kiedyś wyróżniały się znacznie bardziej urozmaiconym ukształtowaniem. Taki stan rzeczy wynika z tego, że w ciągu milionów lat większość zagłębień terenu została wypełniona osadami naniesionymi przez wody, lodowce i wiatr.

 

2. Podział Polski na pasy rzeźby terenu

Cechą charakterystyczną ukształtowania powierzchni Polski jest pasowy układ rzeźby terenu. Mniej więcej równoleżnikowo występują u nas na przemian pasy wzniesień i obniżeń. Patrząc od północy, kolejno są to:

·       niziny nadmorskie (pobrzeża),

·       pojezierza,

·       niziny środkowopolskie,

·       wyżyny,

·       kotliny,

·       góry.

Pasowy układ rzeźby terenu jest następstwem różnorodnych procesów geologicznych, jakie zachodziły (niektóre zachodzą do dziś) na naszym obszarze. Poniżej podane są główne przyczyny obecnego ukształtowania powierzchni Polski.

NIZINY NADMORSKIE (POBRZEŻA)

Niziny nadmorskie (pobrzeża)
Główne procesy	Przebieg kształtowania się rzeźby
Procesy zewnętrzne – erozja morska i ruchy masowe	Rzeźba tworząca się współcześnie
	Fale morskie niszczą brzegi, powodując osunięcia ziemi i powstanie klifów (wybrzeże wysokie)
Procesy zewnętrzne – akumulacja morska i rzeczna	Rzeźba tworząca się współcześnie
	Fale oraz wiatr nanoszą piasek, tworząc plaże (wybrzeże niskie), mierzeje, wydmy
	Przy ujściach rzek gromadzi się materiał skalny i organiczny, który buduje na przykład deltę Wisły na Żuławach

POJEZIERZA

 

 

Pojezierza
Główne procesy	Przebieg kształtowania się rzeźby
Procesy zewnętrzne – związane z działalnością lądolodu, erozja, akumulacja, ruchy masowe	Plejstoceński lądolód skandynawski przyczynił się do pofałdowania terenu
	Powstały typowe formy polodowcowe, np. moreny, pradoliny, sandry
	Po ustąpieniu lądolodu liczne zagłębienia terenu wypełniła woda, tworząc jeziora

NIZINY ŚRODKOWOPOLSKIE

Niziny Środkowopolskie
Główne procesy	Przebieg kształtowania się rzeźby
Procesy zewnętrzne – przeważnie akumulacja	Na dużych głębokościach występują osady i fałdowania z mezozoiku i paleozoiku
	Przykryte zostały grubą warstwą osadów kenozoicznych pochodzących z akumulacji rzecznej, wiatrowej i lodowcowej

WYŻYNY

 

Wyżyny
Główne procesy	Przebieg kształtowania się rzeźby
Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze	Najstarsze Góry Świętokrzyskie wypiętrzyły się w orogenezie kaledońskiej
Procesy zewnętrzne – akumulacja morska, erozja rzeczna i wiatrowa, wietrzenie mechaniczne i chemiczne (kras), ruchy masowe	Przez długi czas były niszczone przez procesy zewnętrzne
	Większość skał w całym pasie pochodzi z ery mezozoicznej, kiedy obszar ten pokrywało morze, na dnie którego gromadziły się osady
Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze	Na początku ery kenozoicznej alpejskie ruchy górotwórcze przyczyniły się do podniesienia terenu
Procesy zewnętrzne – akumulacja morska, erozja rzeczna i wiatrowa, wietrzenie mechaniczne i chemiczne (kras), ruchy masowe	Późniejsze procesy zewnętrze ponownie działały obniżająco i wyrównująco

KOTLINY

 

Kotliny
Główne procesy	Przebieg kształtowania się rzeźby
Procesy wewnętrzne – alpejskie ruchy górotwórcze	Zapadliska powstałe w czasie wypiętrzania się Karpat
Procesy zewnętrzne – akumulacja morska, rzeczna, wiatrowa, lodowcowa	Na dnie obniżeń gromadziły się osady morskie, m.in. po wyparowaniu wody powstały pokłady soli w Wieliczce i Bochni
	Później zostały zasypane osadami nanoszonymi przez rzeki, wiatr i lądolód

KARPATY

 

Karpaty
Główne procesy	Przebieg kształtowania się rzeźby
Procesy wewnętrzne – fałdowania orogenezy alpejskiej	Na przełomie mezozoiku i kenozoiku na dnie morza gromadziły się osady – powstał tzw. flisz karpacki składający się z naprzemiennych warstw piaskowców i łupków
	Warstwy te zostały silnie pofałdowane w czasie alpejskich ruchów górotwórczych
Procesy zewnętrzne – erozja i akumulacja wodno‑lodowcowa, wietrzenie, ruchy masowe	Procesy zewnętrzne (erozja, wietrznie, ruchy masowe na stokach) obniżały teren gór, m.in. rzeki wyżłobiły długie doliny w Beskidach, a lodowce wysokogórskie – szerokie doliny w Tatrach
	Tatry Wysokie – najwyższa część Tatr – zbudowane są głównie z twardych, odpornych granitów, które powstały dużo wcześniej (pod koniec paleozoiku) i dlatego pozostały najwyższym pasmem

SUDETY

 

Sudety
Główne procesy	Przebieg kształtowania się rzeźby
Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze	Fałdowane i wypiętrzane w paleozoiku (orogeneza kaledońska i hercyńska)
Procesy zewnętrzne – erozja i akumulacja wodno‑lodowcowa, wietrzenie, ruchy masowe	Potem prawie całkowicie zrównane
Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze, działalność wulkanów	Na początku kenozoiku w związku z działaniem alpejskich sił górotwórczych wystąpiło popękanie górotworu i przesunięcia warstw skalnych
	Powstały liczne uskoki i zapadliska, m.in. Kotlina Kłodzka i Kotlina Jeleniogórska
	Szczeliny skalne często wypełniała magma, tworząc tzw. intruzje, np. granitowe, bazaltowe
	Magma wydobywała się też na powierzchnię jako lawa wulkaniczna
Procesy zewnętrzne – erozja i akumulacja wodno‑lodowcowa, wietrzenie, ruchy masowe	W Karkonoszach powstają kotły i doliny polodowcowe. W całych Sudetach następuje ponowne obniżanie i wyrównywanie rzeźby

Na obszarze Polski wyraźnie przeważają niziny. Zajmują one całą północną i środkową część kraju. Wyżyny obejmują pas na południowym wschodzie, a góry rozciągają się wzdłuż południowej granicy. Cechą charakterystyczną ukształtowania powierzchni Polski jest ogólne nachylenie terenu w kierunku z południowo‑wschodniego na północno‑zachodni. Wiele naszych rzek płynie w takim właśnie kierunku.

Podział powierzchni w zależności od wysokości nad poziomem morza przedstawia wykres zwany krzywą hipsograficzną. Na osi pionowej oznaczone są wysokości bezwzględne, a na osi poziomej – ich procentowy udział w powierzchni ogólnej.

Kształt krzywej hipsograficznej informuje o rozkładzie wysokości bezwzględnych na danym obszarze. W przypadku Polski widać przede wszystkim bardzo dużą, płaską powierzchnię w kolorze zielonym, co jednoznacznie wskazuje na przewagę nizin. Wyżyn i gór jest stosunkowo mało, a góry wysokie (>2 tys. m n.p.m.) zajmują zaledwie ułamek procenta powierzchni Polski.

Ciekawostka

Najniżej położony punkt Polski (1,8 m p.p.m.) znajduje się w miejscowości Raczki Elbląskie w depresji na Żuławach Wiślanych. Jest on oznaczony w terenie specjalną tablicą i stanowi swego rodzaju atrakcję turystyczną.

Podsumowanie

·       Na ukształtowanie powierzchni Polski wpływ miały geologiczne procesy wewnętrzne (procesy górotwórcze, procesy lądotwórcze, procesy wulkaniczne, trzęsienia ziemi) i zewnętrzne (wietrzenie, erozja, ruchy masowe, akumulacja).

·       Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni Polski jest pasowość.

·       Pasy wyższe (góry, wyżyny, pojezierza) rozdzielone są pasami niższymi (nizinami, kotlinami).

·       W Polsce zdecydowanie przeważają niziny — zajmują ok. ¾ całego obszaru.

 

Słowniczek

depresja

obszar lądu położony poniżej poziomu morza

geologiczne procesy wewnętrzne (endogeniczne)

procesy kształtujące powierzchnię Ziemi, których energia pochodzi z wnętrza Ziemi; zaliczają się do nich:

·       procesy lądotwórcze i oceanotwórcze (ruchy epejrogeniczne),

·       procesy górotwórcze (ruchy orogeniczne),

·       trzęsienia ziemi,

·       procesy wulkaniczne

geologiczne procesy zewnętrzne (egzogeniczne)

procesy kształtujące powierzchnię Ziemi, których źródłem jest energia słoneczna; zaliczają się do nich:

·       wietrzenie – rozdrabnianie skał pod wpływem czynników atmosferycznych,

·       ruchy masowe – przemieszczanie zwietrzeliny na stoku pod wpływem siły grawitacji,

·       erozja – niszczenie podłoża przez rzeki, lodowce, fale morskie, wiatry,

·       transport – przenoszenie produktów skalnych,

·       akumulacja – osadzanie produktów skalnych

góry

obszar leżący powyżej 500 m n.p.m.; charakterystyczne są duże wysokości względne i strome stoki; teren silnie pofałdowany, choć miejscami mogą występować obszary płaskie, tzw. równie

krzywa hipsograficzna

wykres liniowy przedstawiający podział powierzchni danego obszaru według wysokości nad poziomem morza; powierzchnie pod linią wykresu mają kolory hipsometryczne, dzięki czemu łatwiej zinterpretować cały wykres

nizina

płaski lub lekko pofałdowany teren sięgający do wysokości ok. 200–300 m n.p.m.; w Polsce do nizin zaliczają się również pojezierza, których najwyższe wzniesienia przekraczają 300 m n.p.m.

wyżyna

obszar położony na wysokościach od ok. 200 m n.p.m. do ok. 500 m n.p.m.; w Polsce wyżyny sięgają nieco powyżej 600 m n.p.m. (Łysica w Górach Świętokrzyskich); w niektórych miejscach na świecie wyżyny osiągają nawet kilka tysięcy metrów wysokości bezwzględnej (np. Wyżyna Tybetańska, Wyżyna Meksykańska, Wyżyna Abisyńska); o przynależności danego obszaru do wyżyn decydują wysokości względne, które są tu znacznie mniejsze niż w górach, toteż powierzchnia terenu jest słabiej pofałdowana; do wyżyn zaliczają się również tzw. płaskowyże, czyli obszary płaskie leżące powyżej 200 m n.p.m.

 

****Praca domowa****

 

Wydrukuj poniższą mapę, na której oznaczono granice pasów rzeźby terenu. Zamaluj każdy pas inną kredką zgodnie z hipsometryczną skalą barw – od „najniższych” ciemnozielonych, przez żółte i pomarańczowe, do „najwyższych” czerwonych i brązowych. Pamiętaj, że Niziny Środkowopolskie są wyższe od nizin nadmorskich, wyżyny są wyższe od pojezierzy, kotliny natomiast niższe od wyżyn, Karpaty za to wyższe od Sudetów itd. Na koniec czarnym cienkopisem podpisz każdy z pasów.